Schetsen uit het leven van twee boerinnen uit de Andes

Door Tabita Slimmens (student ontwikkelingsgeografie, Universiteit Utrecht), Carlos Arieht Molina Quispe (student anthropologie, Universiteit van Cusco) en Stef de Haan (Internationaal Aardappel Centrum, Lima)

Nog voordat de Spanjaarden Peru veroverden, waren er al vele gemeenschappen van boeren in het Andes gebergte die hoogtevloeren benutten om op een strategische manier de grond te benutten en voedsel te verbouwen. Na de verovering van Peru, en de oprichting van de Peruaanse natiestaat, is de strategie van de boeren in de bergen het grotendeels hetzelfde gebleven. Ze maken nog steeds op een creatieve en duurzame manier gebruik van alle beschikbare middelen in de gemeenschappen. De aardappel speelt een fundamentele rol voor een voedzaam dieet van de vele bewoners in de Peruaanse dorpen.

Lokale boeren experimenteren continu met verschillende technologieën en methoden om de landbouw te verbeteren, en de grond optimaal te gebruiken. Boeren wisselen kennis met elkaar uit, om zo een goede manier van cultiveren toe te passen. Ze maken bedachte keuzes, waarbij een continu proces van innovatie en evolutie van de inheemse aardappel centraal staan. In de gemeenschappen wordt veel traditionele kennis over het verbouwen van aardappelen gewaarborgd, waarbij vrouwen een centrale rol spelen. Zij behouden en vermeerderen een grote verscheidenheid aan landrassen, waarbij de kennis behouden en overgedragen wordt aan hun kinderen.

AGUAPAN (het Partnerschap van Bewakers van Aardappellandrassen in Centraal Peru), bestaat momenteel uit meer dan vijftig kleine telers uit bergdorpen, waarvan de leden erkend zijn als boeren ‘bewakers’ of guardians in het Engels. Ze telen een hoge diversiteit aan inheemse aardappelen, namelijk tussen de 50 en 500 landrassen en ze streven naar het behoud van zowel biodiversiteit als de cultuur rondom deze biodiversiteit. De leden vertegenwoordigen zichzelf, en hebben jaarlijks activiteiten om sociale netwerken te bevorderen en kennis uit te wisselen over het telen van aardappelen. Twee van de doelstellingen van AGUAPAN zijn het accepteren en opnemen van uitgesloten sociale groepen, en gender gelijkheid. Daarom laten wij in dit artikel twee vrouwen die lid zijn van AGUAPAN aan het woord.

De verhalen van Alda en Aurea

Alda Chavez Callupe is een boerin en guardian van de inheemse aardappel. Ze woont in het dorp Bellavista in de Pasco regio. Ze is momenteel 41 jaar oud en inmiddels gescheiden van haar man. Ze onderhoudt daarom zelf haar dochter, Yedali, van 14 jaar, en haar moeder, Faustina, van 68 jaar. Ze vertelde ons haar verhaal.

Alda Chavez Callupe

“Ik herinner mij uit mijn jeugd dat mijn moeder mij iedere ochtend wegstuurde, voordat ik naar school ging. Deze plaats heette Mollyay, en het was heel ver weg. Ik moest daar iedere ochtend de varkens voeren, en daarna rende ik snel naar huis om naar school te gaan.”

Na haar eerste jaar op de middelbare school, had haar gezin haar nodig. Ze wijdde haar leven sindsdien aan de landbouw.

“Mijn broer woonde met zijn gezin in een ander huis, maar toen ik 13 was stierf hij. Er was daardoor niet langer iemand die mijn vader en de produktie kon ondersteunen. Daarom verliet ik school, om ons gezin te onderhouden.”

Aurea Eulalia Mendoza Capcha, een andere guardian van de inheemse aardappel, woonachtig in het dorp La Quinua in de Pasco regio, verteld over haar vele herinneringen van het leven in de hooglanden. Ze woont nu bij haar ouders met haar broer en zijn dochter van één. Samen met haar moeder is ze verantwoordelijk voor het onderhoud van het gezin. En ze verteld met nostalgie in haar stem over haar jeugd:

Aurea Eulalia Mendoza Capcha,

“Als kind ging ik altijd met mijn ouders mee naar de velden. We telen alles samen, en we werken dus ook allemaal op het land. Vroeger was het anders. Mensen sliepen bij hun stuk land, en kwamen voor lange tijd niet thuis. Mijn moeder nam zelfs haar kippen mee. We moesten toen altijd van school naar het veld en andersom. We begonnen in de ochtend met werken, en moesten daarna naar school van 13.00 tot 17.30. Dan moesten we na school naar het veld om daar te slapen. We wandelden dan in het donker. Nu is het vaak zo dat mensen terugkeren naar hun huis na werk. Het is niet meer zoals vroeger.”

Alda heeft van haar vader geleerd over het beheer en behoud van de aardappel diversiteit. Ze hebben samen verschillende prijzen gewonnen voor het telen en kennis van de verschillende landrassen. Dit  motiveerde ze om nog meer inheemse rassen te verzamelen.

“Ik heb de passie, om aardappelen te verzamelen, van mijn vader gekregen. Toen ik een klein meisje was nam hij al deel aan pootgoed markten. Toen hij oud werd, en het zelf niet meer kon,  nam ik zijn werk over. Toen mijn vader deel nam aan de markten wonnen we regelmatig. We kregen een grote oven, een koelkast en verschillende kruiwagens.”

De prijzen en de kennis waar Alda over beschikt, riep bewondering op bij de rest van de gemeenschap. Er wordt haar verteld dat zij in het gebied van Paucartambo, waar ze woont, de grootste hoeveelheid van aardappelsoorten en lanrassen heeft. Naast bewondering van de rest van het dorp, heeft haar werk haar in staat gesteld om deel te nemen aan verschillende projecten en organisaties, waaronder AGUAPAN. Op die manier heeft ze kunnen profiteren van kennis van anderen, en haar diversiteit van de inheemse aardappel kunnen vergroten.

“Door het reizen naar verschillende plaatsen om bijeenkomosten en markten te kunnen bijwonen, krijg ik een grote diversiteit van aardappel landrassen uit verschillende regio’s te zien. Deze rassedn heb ik vaak nog niet, dus dan ruil of koop ik ze. Vanuit AGUAPAN krijgen alle leden steun om diverse inheemse rassen te blijven telen. We krijgen lezingen, trainingen en houden bijeenkomsten vanuit verschillende regio’s in Peru. Vaak hebben ze in andere regio’s andere manieren om aardappelen te telen. Pasco is anders dan bijvoorbeeld Huancavelica of Junín. Wanneer we samen zijn, leren we van elkaar. Boeren uit Huancavelica vertelde bijvoorbeeld dat ze hun gewassen op natuurlijke wijze beheren, zonder chemicaliën. Ik denk dat ik dit volgend jaar ook moet doen om te zien of het goed uitpakt.”

Eén van de belangrijkste redenen waarom boeren in de Andes de oude inheemse aardappels blijven telen is de smaak. Boeren en anderen die de aardappelen proberen zijn het eens over de uitzonderlijke smaak en textuur. Aurea vertelt dat de aardappel een van de meest belangrijke producten is voor het dieet van de boeren in de Andes.

“Het is een gewoonte, een traditie en een enorm voedzaam product. Zonder aardappel hebben wij geen goed eten, we eten het namelijk elke dag.”

Alda voegt hieraan toe dat de voorkeur van smaak van inheemse aardappelen van generatie op generatie wordt overgedragen.

“Ik herinner me een aardappel in het bijzonder. We noemden het een koekje, omdat hij zo lekker was. Het is een geelachtige aardappel van binnen maar van buiten is hij zwart. In Quechua noemen we hem Yana Huayro. Ik lustte als meisje geen inheemse aardappels, behalve deze. Ik probeerde altijd alleen deze te eten. Ik zie nu hetzelfde bij mijn neefjes en dochter. Ze kijken of ze de aardappel vinden die aan de buitenkant zwart is en aan de binnenkant geel.”

Kennis van inheemse aardappelen en landrassen kan op verschillende manieren voor profijt zorgen van boeren. Naast dat er prijzen gewonnen kunnen worden op pootgoed markten, profiteren boeren ook door betere leefomstandigheden. Een kans die vooral voor vrouwen erg bijzonder is, is dat ze de mogelijkheid krijgen om te reizen. Normaal gesproken krijgen ze niet de mogelijkheid om verschillende plaatsen te bezoeken omdat ze traditioneel gezien het huis en de dieren verzorgen. Mannen daarentegen krijgen oorspronkelijk meer kans om te reizen. Alda verteld ons over haar ervaring met reizen, en hoe de traditionale kennis over de inheemse aardappel haar deze kans gaf.

“Ik heb een voordeel dankzij mijn aardappelen. Ik ben in Ecuador geweest voor een bijeenkomst met aardappelproducten. Ik was daarvoor nog nooit in het buitenland geweest dus dit was erg bijzonder. Vroeger had ik nooit nagedacht over de optie om bijvoorbeeld naar Cuzco te gaan, totdat mijn klasgenoten een keer naar Cuzco waren gelopen. Afgelopen jaar had ik besloten om ook te gaan. Ik ken nu meer plekken, ook dankzij AGUAPAN omdat we met de groep één keer per jaar reizen en samen komen. Mijn moeder zegt dat ik om die reden God dankbaar moet zijn, omdat ik profiteer van de aardappelen die we hebben.”

Alda is enthousiast over AGUAPAN. Ze vertelde ons het volgende:

“AGUAPAN stimuleert en geeft on motivatie om door te gaan met de teelt van de honderden landrassen. Ze geven ons bijvoorbeeld hulp om arbeiders voor op het land te vinden, of om onze gezondheid te verbeteren, of de studie van mijn dochter te betalen. Ik ben ze dankbaar voor de erkenning. Ze waarderen ons werk en ik vraag me soms af waarom niet meer mensen ons werk waarderen. Ik zou willen dat heel Peru ons steunt, en dat ze onze inheemse aardappelen waarderen waardoor wij vooruitgang kunnen boeken.” 

Hoewel de boeren in Peru dus creatief zijn met het gebruik van de beschikbare middelen, zijn er regelmatig nog tekorten, of zorgen over de kwaliteit van leven. Dit geldt niet alleen voor Alda, maar voor meer boeren in de hooglanden met een vergelijkbaar leven.

“Elke dag vraag ik me af of mijn dochter kan gaan studeren. Ze is 14 en wilt het liefst meerdere banen later. Naast dokter wil ze ook politieagent worden. Maar hoe kan ik ervoor zorgen dat ze dat kan?” Het leven als boer in de Andes is zeker nog niet volmaakt. Het belang van gelijkwaardige participatie van vrouwen en mannen in AGUAPAN is dan ook erg groot. Ze geven de boeren guardians erkenning, een stem en steun, waarbij deze de kans krijgen hun krachten te bundelen om hun eigen leven en dat van hen kinderen te verbeteren. Ze verdienen begrip en erkenning voor dit werk vanuit een breder publiek. Op die manier kan de traditie, het gebruik en de evolutie van de aardappel in hun oorsprongsgebied in stand gehouden worden.

Leden van AGUAPAN uit de Pasco region

Cotabambas – Apurimac: visit to a potato landrace diversity hotspot (March 17-22, 2014)

Cotabambas – Apurimac: visit to a potato landrace diversity hotspot (March 17-22, 2014).

Cotabambas – Apurimac: visit to a potato landrace diversity hotspot (March 17-22, 2014)

Last week I was privileged to spend a small week in the field together with colleagues from CADEP to visit custodian farmers living in the communities of Huancancalla, Pauchi, Yuricancha and Queuñapampa (district of Haquira, Cotabambas, Apurimac, Peru). The district of Haquira has 36 farmer communities and numerous potato landraces are commonly grown in sectoral fallowing systems, locally called mullu’s.  The field visit was an opportunity to personally get to know one of the diversity hotspots of the Chirapaq Ñan Initiative in an area where traditional Quechua communities are now confronted with large scale mining development. This 2013-2014 cropping season a total of 17 households are participating with on-farm trials for the characterization and documentation of their potato landrace collections. Enrique Cruz Saramiento and Yolanda Negron Abiaja from Huancancalla are custodian farmers conserving well over 50 landraces. Cheqchicu is a favorite landrace of Yolanda because it is floury, delicious and cooks fast. Enrique remembers that when he was a kid the area cropped with Poqaya was much larger than it is nowadays. However, this landrace is now slowly making a return as it resists hail and frost. Juvenal Mayllko from the community of Qqueuñapampa grows 39 varieties. He says “it is my wife who is really most knowledgeable about the Quechua name of each variety: she knows how to name each of them”.

Farmers participating with on-farm characterization and documentation of landraces

We visited the potato farmer Hugo Alvarez, but he was very busy purifying gold from his informal mine. The shaft of the primitive venture was located just above his small family house made of adobe bricks and covered with a Stipa ichu grass roof. Hugo commented: “we purify the minerals with mercury, but one has to be careful to use gloves when having a small wound”. Just in the field below where the mercury was employed Hugo’s cows were grazing. It was evident that more than 500 years of gold mining had not brought development. On the way to his potato field at 4,200 m of altitude Hugo commented on a payment to Mother Earth (Pachamama) that he was about to conduct in April. According to ancient Andean mining traditions a living being, often a human being but in this case an alpaca, was to be sacrificed so that the mine would continue to produce abundant minerals. Hugo said “a local healer (curandera) will read the heart of the alpaca and make predictions about future production”. We just learned that an ancient tradition is still very much alive in this remote highland region. Some of the widely grown landraces in Haquira are Ccompis and Sua Llulla.  Ccompis is a so-called cosmopolitan landrace that is grown all the way from Puno to Junín, thus covering at least a range of 2,000 km along the Andean range. Sua Llulla, literally meaning “lying thief”, is a regionally important landrace restricted to southern Apurimac and northern Cusco. The Chirapaq Ñan Initiative is currently developing a detailed baseline study of the diversity present in Haquira and an initial estimate based on nominal, morphological and genetic information suggests that this hotspot at least contains 150 unique potato landraces. Landraces named Salamanca, Ñawi Pasña (= “girls eye”), Michi Senqa (= “cat’s nose”), Linli, Sapo Ningri, Asñu Qurutu (= “donkey testicles”), Yuraq Waña and Putis are typical in the region.    Duraznillo is a potato landrace that is regionally used for marriages and combines well with pig meat.

On our last day in the field Juvenal Mayllko tells about the special Araqa potatoes that grow as tolerated weeds in the maize fields at the lower altitudinal limits of the community.  Tubers from these semi-wild potatoes are collected in February and March to provide early produce to nurture the family during the lean season (7 months after the main harvest). Juvenal continues “last year my wife also planted Araqa tubers in a field with faba beans; they did really well and can now be harvested and don’t need to be cultivated anymore”. I was fascinated once again by the ability of these young Andean farmers to continue to drive crop evolution by purposly manipulating wild and cultivated genepools. Next to the fields planted with chaqru mixtures we observed many wild potato plants growing and flowering, including Solanum bukasovii and Solanum acaule.

Related links: http://cipotato.org/press-room/blogs/se-inicia-recorrido-de-la-ruta-arcoiris-de-variedades-ancestrales-de-la-papa?set_language=en&cl=en http://www.cadep.org.pe

Custodian farmer visit with a film crew from the American Museum of Natural History, New York (May 22, 2012)

Asking a custodian potato farmer in the Peruvian highlands which is his favorite potato landrace is like asking him to choose which of his children he would save from a sinking ship. Leoncio Quinto answers the question by shooting off a list of 20 vernacular Quechua names. The question is repeated by the film crew of the National History Museum (http://www.amnh.org/explore/news-blogs/news-posts/protecting-potato-diversity-in-peru) “but which one is your favorite?” – Leoncio, who just harvested 200 landraces from a small plot, looks at the visitors with a quizzical expression “the ones I just told you.”

At some 4,000 meters above sea level, where little but the potato and barley crop are hardy enough to withstand the inhospitable climate, it is not uncommon to eat these same crops for breakfast, lunch and dinner – so landrace diversity is highly appreciated to break the culinary monotony. Meat, eggs, vegetables or cheese are rare luxury products. Leoncio lives in Chopcca, Huancavelica – one of Peru’s highest and most remote mountain regions. He has six daughters, a simple adobe and stone house, and a small scattering of pigs, sheep, and guinea pigs. He owns no big livestock such as cows. If it weren’t for his potatoes and small farm animals Leoncio would have little resources to be able to fulfill his family needs.

Leoncio has just harvested a magnificent abundance of potatoes using traditional practices that have been passed down for generations. Being a custodian farmer is Leoncio’s passion and pride, and one that he hopes to pass on to his daughters. Leoncio’s plot may be small, but his contribution to the conservation of crop diversity is grandiose. In the face of large-scale farming that favors uniformity and monoculture to maximize efficiency and profits, Leoncio’s handiwork is conserving 5 percent of the world’s native potato diversity on just 3,000 square meters and with no chemicals or pesticides. In Peru, farmers still grow thousands of landraces which represent 8,000 years of evolutionary adaptation, resilience, and selection.

Leoncio’s thinking is long-term: “My forefathers entrusted me with this legacy, which is our daily sustenance. Now, I hope to continue the tradition through my daughters”. Genetic diversity is important, as it can be exploited by both Andean farmers and breeding programs to combine genepools that are resistant to shifting threats ranging from pests, disease, and extreme weather events . A pest or an out-of-season hailstorm can wipe out a whole year’s production. Some landraces are more resistant than others and landrace mixtures (chaqru in Quechua) help Leoncio confront environmental stresses. This is how Leoncio and his family can obtain yield stability in a risk prone environment at 4,000 meters above sea level.

Traditionally, vulnerability to pests, diseases, hail and frost has been addressed through diversifying the production system. Farming practices in the Andes basically follow the “don’t put all your eggs in one basket” credo by planting a diverse range of species and landraces across numerous scattered plots spread out over a wide area. Nowadays, diversifying also means that farmers are increasingly involved in temporal migration and off-farm employment.

Leoncio’s six daughters, in their beautiful, vibrant traditional garb, range from age nine to 17 years. They bounce up and down the steep hills with the same agility as the sheep they herd. Marina is the oldest and one year away from finishing school. She will be the first Quinto member ever to finish secondary school. She helps her father dig potatoes of different colors and shapes from the rich, black soil. She passes him a very rare landrace called alqu yupi or “dog’s paw” after its unique appearance. She looks defiantly at the visitor from the American Museum of Natural History who asks her what she wants to do after high school: “I will get and education and then continue my father’s work” she replies, “but I will do it better, with an even bigger collection of native potatoes!”.

Participatory Varietal Selection, Diversity and Climate Change in Tiracancha (Calca, Cusco, May 11, 2012)

The teacher Elvis Jimenez was already waiting for us at the main building of the bilingual agricultural school of Tiracancha when we finally arrived after a slow trip with an old 4-WD of Peru’s national research program (INIA Peru).  On the way we had passed the village of San Salvador in the lower part of the sacred valley and it was awesome to see the amount of kiwicha (Amaranth; Amarantus caudatus) being grown there nowadays. We had come to the Quechua community of Tiracancha at 4,000 meters above sea level to harvest a Participatory Varietal Selection (PVS) trial with ‘native type’ bred potato clones derived from Andigena x Andigena crosses (CIP’s B1C5 population). Although the initiative had originally started 3 cropping seasons ago in the highlands of Ollantaytambo with a sample of 28 materials, today’s harvest was the first of a regional series of pre-variety release trials with the 3 best materials selected by farmers themselves. Here, in the field of farmer Lorenzo Pinche Conde, the students ranked clone PAT-12 as the preferred candidate variety.

Farmers in Tiracancha manage hundreds of potato landraces that are preferred for their exquisite taste and floury texture. At the same time they also grow bred varieties as part of their varietal portfolio. While enjoying a chaqru mixture of landraces prepared in a traditional watia, a traditional earth oven, Lorenzo provided us with his local observations on a changing climate. Now we do not only have to digest the watia, but also the profound insights of a Quechua farmer about changes in his community over a 30 year period. Lorenzo mentions that the “frost-tolerant bitter potatoes that used to be predominant in his community are increasingly replaced by native-floury landraces (wayku papa). Nowadays the climate allows us to grow potatoes that in the past only prospered at lower altitudes. The frost-tolerant bitter potatoes are now grown at ever higher altitudes where we also herd alpacas.” Then Lorenzo points to a high peak: “Do you see those eucalyptus trees over there? In the past only ichu grass used to grow there. There used to be no trees in Tiracancha, but nowadays the climate allows us to plant eucalyptus.  We do not only have to cook with dried dung anymore.” Lorenzo adds that he considers that the changing climate is not necessarily good: “Our traditional observations of the signs in nature do not work anymore. They are now of no use. Recently when the elders predicted rains it remained bare dry. In the past a yellow moon meant that rains would come. Nowadays it can mean anything: there is no guarantee it will rain.”

In the late afternoon we sorted and stored the tuber seeds of the 2 best clones to be tested once more the coming season. Next season these will be compared with the predominant local native and bred varieties from the Cusco region. The field day is finished and the students hurry back home to change clothes. It’s the anniversary of the town of Huancarani and there will be a good party tonight! We, the colleagues from Fundación HoPe, INIA Cusco and CIP, depart for the town of Cusco. Time flies while we listen to the inspiring stories of Elvis Jimenez about his experience with intercultural education. Good to know there are teachers like him who prefer the countryside over the city and know how to combine indigenous traditions with modern tools. Yes, the students come to classes in their traditional dress and also have access to Internet so they can explore! The students also use mobile phones nowadays.